Nadużywanie kontroli z automatu przerzuca nas do osób apodyktycznych, zimnych, wyrachowanych. Takie osobowości zdają się mieć poważanie w społeczeństwie za bycie stanowczymi, stabilnymi emocjonalnie, nieugiętymi. Po drugiej stronie medalu znajdują się osobowości znane jako niestabilne emocjonalnie, zmienne, bez wewnętrznej konstytucji, które o poważaniu w społeczeństwie mogą pomarzyć. A gdzie jest ten zdrowy środek, ten środek który nazwałabym względnie stabilną osobowością. Uwielbiam takie tematy podejmowane przez człowieka, które nigdy do końca nie mogą być wyjaśnione na pewno. Niewątpliwie jednym z takich tematów jest zakres zdrowej osobowości. Jak ma się kontrola do osobowości, a zwłaszcza do osobowości wykraczającej poza zdrowy zakres? Najpierw podejmiemy próbę zdefiniowania zakresu zdrowej osobowości, a potem uwypuklimy zagadnienie kontroli, które wraz ze spektrum osobowości będzie przejawiało się jako nadużywanie, nie używanie lub złe używanie.
Podejmując próbę zdefiniowania zakresu zdrowej osobowości musimy wziąć za priorytet różnorodność stworzenia. Nie wyobrażam sobie funkcjonowania świata, w którym rosły by same róże. Monoświat byłby nudny, okrojony, nienapawający zachwytem i nie poruszałby użytkowników do chwały samego Stwórcy. Różnorodność stworzenia, tak niezbędna do podkreślania majestatu Stwórcy, nie może być rozdzielona z różnorodnością ludzkiej osobowości. Fakt, że nie ma dwóch takich samych osób, nigdy nie było i nie będzie, budzi co najmniej respekt do samego architekta tego wszechświata. Skoro nie ma powtarzalnego człowieka, to w ślad za tym nie ma powtarzalnej osobowości. Dlaczego więc naukowcy podejmują próbę zdefiniowania, kto jest zdrowy, a kto zaburzony? Człowiek już tak ma, a właściwie jego umysł, że chce mieć punt odniesienia. Rodzi to mniejszy lęk i daje poczuje względnej kontroli, by system się nie rozpadł. Wszak nie od razu potrafimy ufać czemuś większemu, a zatem nie od razu widzimy, że nie mamy kontroli nad niczym choć jednocześnie wiele i od nas zależy. Ustalmy więc na potrzeby tego wywodu, że nie znamy wszystkich możliwych osobowości, a zakres zdrowej osobowości zdefiniujemy jako swoistą elastyczność w funkcjonowaniu w większości obszarów życia człowieka: relacje, życie zawodowe, emocje, Ja, samokontrola, rzeczywistość.
Po długiej grze wstępnej, prześledźmy na przykładach, jak zagadnienie kontroli manifestuje się u osób ze względnie stabilną osobowością oraz u osób poza jej zakresem, to znaczy z zaburzeniami osobowości. Na początek opiszemy kontrolę u osób ze względnie zdrową osobowością, by ten przykład głęboko zakotwiczył się w systemie czytelnika i co rusz korygował jego potencjalne egzystencjalne wykolejenia. Zaczynamy sedno.
Osoba ze względnie zdrową osobowością funkcjonuje dość dobrze w wielu ważnych obszarach życia. Ma świadomość swojej odrębności i jednocześnie przynależności do większej całości. Swoją autonomią zasila różnorodność wszechświata, odpowiedzialnie rozwija swoje talenty, karmi siebie i realizuje potrzebę dawania siebie światu, znanego jako cegiełka do wspólnej budowli. Dobrze zarządza swoimi emocjami, w relacjach stawia na zdrową wymianę, nie zatraca własnej suwerenności, ma poczucie samokontroli własnych popędów bez niszczącego tłumienia autoekspresji tak ważnej jako jej unikalny głos we wspólnej sprawie. Potrafi widzieć siebie jako mały wszechświat, odpowiedzialnie zarządza swoim królestwem mając świadomość wpływu na większą całość. Nigdy nie czuje oddzielenia jednocześnie nie będąc podatna na zewnątrzsterowność. Kontrola u zdrowej osobowości będzie na ogół dobrze używana do ochrony granic własnych, do konstruktywnego zarządzania własnymi emocjami, do odpowiedzialnego rozwijania zasobów własnych etc. Kontrola będzie takim narzędziem porządkujących funkcjonowanie w tak zwanej drodze środka. Bynajmniej nie mam tu na myśli perfekcjonizmu, czy bycia doskonałym. Taką kontrolę w mojej ocenie sprawuje właśnie Anioł Stróż. Stwórz własnego anioła stróża, by pomagał Ci najpiękniej żyć bez utracenia własnej unikalności. Poniżej prześledzimy kontrolę w różnych znanych zaburzeniach osobowości. Zauważaj szanowny czytelniku, za każdym działaniem stoi intencja.
Wg DSM-5, zaburzenie osobowości jest to trwały wzorzec sposobu przeżywania i zachowania, który wyraźnie odbiega od wymogów kulturowych, dominuje, jest nieelastyczny, zaczyna się w okresie dojrzewania lub wczesnej dorosłości, nie zmienia się z upływem czasu oraz powoduje cierpienie i upośledzenie funkcjonowania.
Miej uważność, że każde zaburzenie osobowości używa kontroli na różne sposoby, aby zaspokoić ten niszczący, nieelastyczny wzorzec (skrypt). I tak wiązka A (grupa dziwaczno-ekscentryczna):
Paranoidalne zaburzenie osobowości: wzorzec nieufności i podejrzliwości, który powoduje, że osoba dopatruje się u innych wrogich intencji (DSM-5). Kontrola u paranoika będzie wysoce nadużywana w celu obrony własnej, w celu zapobieżenia ewentualnych atakom na siebie, w celu uprzedzenia całego świata przed niecnymi zamiarami wobec istnienia paranoika. Takie osoby nie są w stanie przyjąć perspektywy drugiego człowieka, co przekłada się na niepowodzenie w relacjach, zimnicę emocjonalną, wyrachowanie i brak dystansu do siebie. Wszystko u paranoika jest niewiarygodne, podejrzane i z intencją zamachu na jego istnienie. Rasowy paranoik w mojej ocenie cierpi głęboko wyizolowanie od reszty świata i widzi go jako zagrażający. Możesz mieć mniejszy czy większy rys paranoi, czyli nieufności w różnych obszarach życia. Dobrym przykładem będzie brak zaufania w relacjach po zdradzie albo patologiczna zazdrość u alkoholika o swoją partnerkę nazywaną przez psychologię zespołem Otella. Niektóre osobowości mają fazę na bycie zdradzanym, a wynika to z pierwotnego zranienia, czyli odczucia separacji ze swoim opiekunem. Paranoja też ma spektrum, pamiętaj.
Schizoidalne zaburzenie osobowości: wzorzec wycofania z relacji społecznych i ograniczenie ekspresji emocji (DSM-5). Bardzo trudno jest mi wskazać używanie kontroli w tym zaburzeniu poza tym, że sam użytkownik trzyma siebie w ryzach, aby nie mieć do czynienia z innymi, najlepiej w ogóle. System takiej osoby nie pragnie relacji, taki anhedonista. Znasz zapewne typ samotnika zamkniętego w swoim świecie. Schizoidalne zaburzenie osobowości ma swoje spektrum, pamiętaj.
Schizotypowe zaburzenie osobowości: wzorzec ostrego dyskomfortu w bliskich relacjach, zniekształceń poznawczych i percepcyjnych oraz ekscentrycznego zachowania (DSM-5). Osoba z tym zaburzeniem nie stosuje zachowań impulsywnych lub manipulatywnych, więc kontrola będzie używana głównie do samokontroli, by zapobiec niechcianym wydarzeniom, relacjom, lękom. Znasz zapewne typ dziwaka czy ekscentryka, jakby niedopasowanego do reszty ludzi. Schizotypowe zaburzenie osobowości ma swoje spektrum, pamiętaj.
Miej uważność, że każde zaburzenie osobowości używa kontroli na różne sposoby, aby zaspokoić ten niszczący, nieelastyczny wzorzec (skrypt). I tak wiązka B (grupa dramatyczno-emocjonalna):
Antyspołeczne zaburzenie osobowości: wzorzec lekceważenia i gwałcenia praw innych osób (DSM-5). Kontrola u osobowości antyspołecznej (psychopata, socjopata), służy głównie do manipulatywnego wykorzystania zasobów innych ludzi. Chce mieć wpływ na życie innych wabiąc ich uprzednio obietnicą szeroko rozumianego zbawienia. Kontrola u takich osobowości potrzebna jest do śledzenia każdego ruchu potencjalnej ofiary po to, by wyssać ją z zasobów oraz powetować swoją traumę. U antyspołecznej osobowości dominuje zemsta, pogarda, wstręt. Innymi słowy, kontroluję Cię, by zrobić Ci dokładnie to, co mi robiono. W tym silnym zaburzeniu nie ma mowy o empatii, a kontrola stanowi idealne narzędzie do powodzenia przedsięwzięcia. Psychopatia i socjopatia też ma swoje spektrum, pamiętaj.
Graniczne zaburzenie osobowości (borderline): wzorzec niestałości relacji interpersonalnych, obrazu siebie i emocji oraz nasilonej impulsywności (DSM-5). Kontrola u osób z tym zaburzeniem służy głównie utrzymaniu spojenia z obiektem. Nie waż się jak kolwiek dać do zrozumienia tej osobowości, że jest dla Ciebie mniej ważna niż Ty sam. Spojrzenie na inną kobietę albo powrót do domu godzinę później słono odpokutujesz. W tej osobowości rządzi rozhisteryzowane dziecko, któremu świat się zawala, gdy czuło utratę obiektu, patrz rodzica. Miłość i nienawiść to te jakości, które będą spotykały Cię raz po raz, gdy naciśniesz na pierwotne zranienie tego użytkownika. W tym przypadku radzę Ci, sam się kontroluj, byś nie wystawił się na łaskę i nie łaskę osobowości z tym zaburzeniem. Borderline będzie Cię kontrolować wszelkimi atrybutami, byś chodził przy jej nodze jak wierny pies, a ona sama miała poczucie ważności i niemożliwości utraty obiektu. Borderline też ma swoje spektrum, pamiętaj.
Histrioniczne zaburzenie osobowości: wzorzec przesadnej emocjonalności oraz potrzeby skupiania uwagi na sobie (DSM-5). Kontrola u osób z tym zaburzeniem jest używana w celu zaskarbienia sobie ciągłej uwagi innych na wiele sposobów. Właściwie widzę w tym zaburzeniu, że osoba najpierw formuje swój wygląd i postawę tak (np. uwodzenie, kokieteria, powierzchowność, słodzenie, teatralność, wyzywający wygląd), aby inni odpowiedzieli na to oczekiwaną postawą np. podziwem, uwagą, opieką, kontaktem seksualnym. Całą wiązkę B znamionuje manipulatywność i nadużywanie kontroli. Histrioniczne zaburzenie też ma swoje spektrum, pamiętaj.
Narcystyczne zaburzenie osobowości: wzorzec przeżywania własnej wielkości, potrzeby podziwu ze strony otoczenia i braku empatii (DSM-5). Kontrola u osobowości narcystycznej będzie używana do utrzymania wizerunku zastępczego, który stanowi rdzeń tego zaburzenia. Będziesz kontrolowany przez osoby narcystyczne, abyś robił i myślał dokładnie to, co jest niezbędne dla ciągłego potwierdzania jej fałszywej osobowości. Każdy przejaw niesubordynacji wobec jej persony będzie skutkował zwiększeniem kontroli Twojego życia, abyś nie odważył się już podważyć wiarygodności tej fałszywki. Kontrola u osób narcystycznych to cała paleta zachowań, które w odczuciu można nazwać jako próba ciągłego formowania Ciebie jako ofiary, byś idealnie pasował do jego zaburzenia. W codziennym życiu ma to wyglądać tak, że narcyz jawi się wielki i niezastąpiony, a Ty powinieneś być zaszczycony, że z Tobą rozmawia. Narcyzm też ma swoje spektrum, pamiętaj.
Miej uważność, że każde zaburzenie osobowości używa kontroli na różne sposoby, aby zaspokoić ten niszczący, nieelastyczny wzorzec (skrypt). I tak wiązka C (grupa lękowa):
Unikowe zaburzenie osobowości: wzorzec zahamowania społecznego, poczucia niedostosowania i nadwrażliwości na negatywną ocenę (DSM-5). Kontrola u osób z tym zaburzeniem widnieje mi dwojako: unikają każdej sytuacji, która w ich ocenie mogłaby być odrzuceniem czy upokorzeniem, oraz ciągle obserwują innych, czy czasem nie mają zamiaru ich skrzywdzić pod kątem krytyki, potępienia, odrzucenia. To osoby, które czują się gorsze od innych. Unikowe zaburzenie osobowości ma też swoje spektrum.
Zależne zaburzenie osobowości: wzorzec podporządkowania i przywierania związany z nadmierną potrzebą bycia pod czyjąś opieką (DSM-5). Kontrola u osób z tym zaburzeniem wydaje się w ogóle nie występować, ale to złudne. Osoby zależne są w pozycji uległej, w pozycji ofiarnej więc nie widać, że używają narzędzi manipulatywnych. Ich postawy i zachowania mają taki charakter, aby ugrać dla siebie opiekę i oddać odpowiedzialność za swoje życie w ręce innych władnych i większych osobowości. Można zatem przyjąć, że kontrola ma tu nietypowy wydźwięk, bo przejawia się w formowaniu własnych zachowań, by finalnie zaspokoić głęboko ukryte intencje (opiekę, przynależność, schronienie, więź etc). Taki rodzaj kontroli ukrytej, jak u narcyza ukrytego. Stanę się biedny, by wyłudzić Twoje zasoby. Nie daj się zwieść, że ofiary mniej manipulują niż jawni oprawcy. Zależne zaburzenie też ma swoje spektrum, pamiętaj.
Obsesyjno-kompulsyjne zaburzenie osobowości: wzorzec pochłonięcia porządkowaniem, perfekcjonizmu i kontroli (DSM-5). Kontrola u tej osobowości służy zadowalaniu skryptu o człowieku bez skazy. Szczoteczki w łazience muszą stać w jednym kierunku, pominięcie przecinka we wniosku dyskwalifikuje kandydata, brokuły na talerzu muszą być jednakowo al dente, świat powinien składać się z jednej rasy, a przytycie pół kilograma przyprawia o depresję. Nie łatwo dzielić życie z osobą, która wciąż widzi świat jako nie dość czysty i nie dość uporządkowany. Nie masz w nim miejsca na szaleństwo, słabość, chwile relaksu. To sztywny obrazek człowieka, który był formowany w ściśle określoną matrycę i powodowany takim przekonaniem używa go jako papierek lakmusowy względem siebie i świata zewnętrznego. Masz problem ze samostanowieniem, granicami, nie wiesz czego chcesz i jesteś rozlany? Umów się na życie z perfekcjonistą, a doświadczysz drugiego bieguna swojego problemu. Obsesyjno-kompulsyjne zaburzenie osobowości też ma swoje spektrum, pamiętaj.
Podsumowanie: poddałam analizie przejawy złego używania kontroli w zaburzeniach osobowości o dużym nasileniu, abyś zrozumiał intencję takiego postępowania. Zdrowa osobowość używa kontroli dla dobra swego i otoczenia, osobowości zaburzone zaś by zabezpieczyć się przed ponownym zranieniem jako mechanizm obronny. Złe używanie kontroli to w swej głębi próba zmiany rzeczywistości, próba wpływu na zachowania innych, próba zaspokojenia oczekiwań własnych, które wyrastają z lęku. A Ty szanowny czytelniku, przy którym zaburzeniu osobowości bardziej zadrgało Ci serce? Przyznam Ci się, że mi przy schizotypowym, ale to raczej niewielkie spektrum.